Historia i znaczenie systemu waluty złotej w gospodarce światowej

W XIX i XX wieku system waluty złotej był powszechnie stosowany na świecie. Choć obecnie odeszliśmy od standardu złota, wśród współczesnych ekonomistów nadal można znaleźć zwolenników tego systemu. Dlaczego? Aby to lepiej zrozumieć, przyjrzyjmy się historii systemu waluty złotej i jego znaczeniu dla światowej gospodarki.

Czym jest system waluty złotej?

System waluty złotej, inaczej parytet złota lub standard złota, to system walutowy oparty na trzech zasadach:

1. Każdy kraj ustala parytet złota, czyli wartość, jaką jego waluta ma w złocie.
2. Państwa stosujące ten system utrzymują wymienialność krajowej waluty na złoto.
3. Kraj zachowuje ścisły związek między emisją papierowej waluty a posiadanymi rezerwami złota.

Krótko mówiąc, system waluty złotej umożliwia obywatelom danego kraju wymianę banknotów na określoną ilość złota. Waluta obowiązująca w państwie była przeliczana na konkretną wagę złota, co sprawiło, że kruszec stał się powszechnie akceptowanym środkiem płatniczym na świecie. Dzięki możliwości łatwego przeliczania wartości towarów system waluty złotej znacząco ułatwił handel międzynarodowy. 

Pierwszym krajem, który oficjalnie wprowadził parytet złota, była Wielka Brytania. Wkrótce do systemu dołączyły kolejne państwa, m.in. Niemcy, Francja, USA, Rosja i Austria. Okres świetności parytetu złota trwał aż do wybuchu I wojny światowej, by ostatecznie upaść w 1931 roku.

System waluty złotej w XIX wieku (1821–1900)

W XIX wieku system waluty złotej stopniowo stawał się dominującym modelem monetarnym na świecie. Pionierem stała się Wielka Brytania, która jako pierwsza przyjęła parytet złota w 1821 roku. Podstawową jednostką w tym kraju był złoty suweren o zawartości 7,322 g czystego złota, który odpowiadał banknotowi jednofuntowemu (1 kg złota miał w Anglii wartość 136,6 funta, a 1 funt = 7,322 g złota). Efektem wprowadzenia parytetu złota w 1821 roku była ustawa The Bank Charter Act of 1844 (tzw. Peel Act), ustanawiająca nowe zasady funkcjonowania Banku Anglii, który został zobowiązany do wymiany banknotów na złoto na żądanie.

W przeciwieństwie do Anglii, która oparła swój system na złocie, Francja, Belgia, Szwajcaria i Włochy utworzyły w 1865 roku Łacińską Unię Monetarną i zdecydowały się na model dwukruszcowy, oparty na relacji złota i srebra. W 1813 roku wyznaczono ją na poziomie 1:15,5, lecz wraz z odkrywaniem nowych złóż dochodziło do spadku wartości srebra (1:33). W efekcie do systemu waluty złotej przystąpiły kolejne kraje, ustalając wartość swojej waluty w złocie:

• Niemcy (1871): 1 kg złota = 2790 marek, 1 marka = 0,358 g złota,
• Francja (1873): 1 kg złota = 3444,4 franka, 1 frank = 0,290 g złota,
• USA po rewaluacji (1900): 1 kg złota = 664,6 dolara, 1 dolar = 1,505 g złota,
• Rosja (1897): 1 kg złota = 1292 ruble, 1 rubel = 0,774 g złota,
• Austria (prawnie 1892, faktycznie 1900): 1 kg złota = 3105 koron, 1 korona = 0,322 g złota.

Wprowadzenie standardu złota miało na celu stabilizację wartości pieniądza. Pod koniec XIX wieku większość rozwiniętych gospodarek świata przeszła na system waluty złotej, który zapewniał stabilność kursów walutowych, co ułatwiało międzynarodowy handel. Aby zapewnić wymienialność waluty, banki centralne dążyły do utrzymywania odpowiednich rezerw złota. 

System waluty złotej w XX wieku (1901–1931)

Wybuch I wojny światowej w 1914 roku doprowadził do zawieszenia wymienialności walut na złoto – kraje zaczęły drukować duże ilości papierowych pieniędzy w celu finansowania wojny, a banki centralne gromadziły złoto w charakterze rezerwy strategicznej, więc kruszec przestał być używany w obiegu.

Po zakończeniu wojny próbowano przywrócić standard złota, ale gospodarki były osłabione, a inflacja istotnie wpłynęła na wcześniej ustalone kursy wymiany. W 1925 roku Wielka Brytania podjęła próbę powrotu do systemu waluty złotej po kursie sprzed wojny, co skończyło się deflacją i wysokim bezrobociem. Trzy lata później na powrót do standardu złota zdecydowała się Francja, jednak – nauczona porażką Anglików – po zdewaluowanym kursie franka. Ostateczny krach systemu nastał wraz z Wielkim Kryzysem (1929–1933), który ujawnił słabości standardu złota, takie jak brak elastyczności polityki pieniężnej, deflacja, wzrost bezrobocia i pogłębienie recesji.

System z Bretton Woods (1944–1971)

Przełomem w międzynarodowym systemie monetarnym okazał się system z Bretton Woods. Konferencja w amerykańskim Bretton Woods odbyła się w 1944 roku, a jej efektem było ustanowienie nowego systemu, w którym dolar amerykański był powiązany ze złotem, a inne waluty z dolarem. Wartość dolara wyceniono na 35 USD za uncję złota. System ten zawiesił możliwość wymiany dolarów na złoto przez obywateli – miały do tego prawo wyłącznie banki centralne. Większość światowych rezerw złota znalazła się pod kontrolą Amerykanów, co dało Stanom Zjednoczonym dominującą pozycję w gospodarce światowej.

Jednak i ten system był skazany na porażkę. Stany Zjednoczone zaczęły w latach 60. XX wieku emitować za dużo dolarów, a inne kraje wymieniały dolary na złoto, co uszczupliło amerykańskie rezerwy. W 1971 roku prezydent Richard Nixon zawiesił wymienialność dolara na złoto, tym samym kończąc erę systemu z Bretton Woods. Ostatecznie system załamał się w 1973 roku po dewaluacji dolara i wprowadzeniu płynnego kursu walutowego, który funkcjonuje obecnie w większości krajów (w Polsce od 2000 roku). Od tego czasu świat stosuje waluty fiat (fiducjarne), czyli pieniądze, których wartość nie opiera się na rezerwach złota, lecz na zaufaniu do rządu i banku centralnego.

Znaczenie parytetu złota dla gospodarki światowej

System waluty złotej nadal ma swoich zwolenników, którzy skupiają się na korzystnym wpływie tego rozwiązania na gospodarkę światową. Przyjrzyjmy się najczęściej powtarzanym hasłom oraz weźmy pod uwagę wady tego systemu, które doprowadziły do upadku parytetu złota.

• Stabilność systemu monetarnego – dzięki temu, że ilość pieniędzy w obiegu była ograniczona przez zasoby złota, system zapobiegał nadmiernej inflacji, a krajowe waluty miały stałą wartość, co chroniło przed hiperinflacją i utratą wartości pieniądza. Rządy nie mogły swobodnie drukować pieniędzy, dlatego standard złota długoterminowo stabilizował gospodarki. Waluty krajów, które przyjęły system waluty złotej, były też postrzegane jako wiarygodne.

• Ułatwienie handlu międzynarodowego – przedsiębiorcy nie musieli się martwić gwałtownymi wahaniami kursów walut, co zmniejszało ryzyko związane z handlem międzynarodowym. Standard złota wspierał gospodarczą globalizację, sprzyjając zagranicznym inwestycjom i chroniąc przed ryzykiem walutowym.

• Ograniczenie rządowych interwencji – kraje nie mogły sztucznie manipulować podażą pieniądza i stopami procentowymi, co zmniejszało wpływ polityki na gospodarkę, a rola banków centralnych w kształtowaniu polityki pieniężnej była ograniczona.

• Odpowiedzialna polityka gospodarcza – powiązanie waluty ze złotem uniemożliwiało rządom prowadzenie luźnej polityki monetarnej, co chroniło przed nadmiernym zadłużeniem. Standard złota zapobiegał więc destabilizacji gospodarki.

• Zaufanie do systemu finansowego – złoto od stuleci jest postrzegane jako dobro cenne i stabilne, co zapewniało stałą wartość pieniądza w czasach ekonomicznej niepewności oraz zwiększało społeczne zaufanie do waluty i systemu finansowego.

Mimo wielu zalet system waluty złotej miał też ograniczenia, które sprawiły, że nie sprawdził się na dłuższą metę:

• brak elastyczności w dostosowywaniu polityki monetarnej do sytuacji gospodarczej państwa,
• ryzyko deflacji i recesji wywołane ograniczoną podażą pieniądza,
• ryzyko destabilizacji gospodarki przy spadku dostępności złóż złota,
• problemy z pozyskiwaniem środków na wydatki nadzwyczajne, np. finansowanie wojen.

System waluty złotej odegrał znaczącą rolę w gospodarce światowej w XIX i XX wieku, zapewniając stabilność finansową, wspierając handel międzynarodowy i narzucając rządom dyscyplinę fiskalną. Jednak nie sprawdził się w czasach kryzysowych, kiedy na pierwszy plan wyszły jego wady, takie jak brak elastyczności. Współczesny system walutowy zastąpił standard złota, pozwalając na większą elastyczność, ale też wprowadzając nowe zagrożenia, na czele z inflacją i ryzykiem nadmiernego zadłużenia.

Źródła:

Leszczyńska C. Genueński ład walutowy: między Gold Standard a Gold Exchange Standard [w:] Polska polityka pieniężna i walutowa w latach 1924-1936. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2013.

https://businessinsider.com.pl/finanse/makroekonomia/parytet-zlota-a-system-z-bretton-woods-mfw-po-72-latach/shx2dlq

https://www.econlib.org/library/Enc/GoldStandard.html 

https://profit-journal.pl/historia-standardu-zlota-i-jej-wplyw-na-swiatowa-gospodarke/